Aktualności

Prusowie od wieków kojarzeni są z barbarzyńskim, pogańskim ludem bałtyckim, który zamieszkiwał rozległe tereny między dolną Wisłą a dolnym Niemnem. Takie uproszczenia i uprzedzenia nie pomagają jednak w zrozumieniu ich historii i tożsamości.

Był to lud osiadły na tych ziemiach od końca starożytności, aż po średniowiecze. Prusowie byli blisko spokrewnieni językowo i kulturowo z Litwinami oraz Łotyszami, należąc do grupy ludów bałtyckich. Społeczność pruska nie była jednolita - dzieliła się na wiele plemion oraz ethosów, takich jak: Pomezanowie, Pogezanowie, Warmowie, Natangowie, Sambowie, Bartowie, Nadrowowie, Skalowowie, Galindowie, Sasinowie oraz Jaćwingowie.

Powszechnie wiadomo, że w XIII w. Prusowie zostali podbici przez Zakon Krzyżacki. Ale kim byli naprawdę? Skąd się wzięli i jaka była ich kultura, zanim zniknęli z kart historii jako samodzielny lud?

W VIII w. na ziemiach pruskich doszło do głębokich przemian, które na zawsze odmieniły oblicze tego regionu. Choć bezpośrednie przyczyny pozostają dla nas zagadką, ich konsekwencje świadczą o powszechnym przyjęciu nowego modelu życia społecznego. Zmiany te widoczne są w niemal każdym aspekcie funkcjonowania ówczesnych wspólnot, od sposobu organizacji i rozwoju rzemiosła, po religię, obyczaje pogrzebowe i wojskowość.

Zmienił się także zewnętrzny obraz Bałtów. Podczas gdy w starożytności określano ich mianem Aesti (np. przez Tacyta czy Ptolemeusza), to od I połowy IX w. (Geograf Bawarski) zaczęto używać nazwy Bruzi (a później Burus - Ibrahim ibn Jakub) oraz Prusowie (Prussi). Ta zmiana w nomenklaturze zbiegła się w czasie z narodzinami nowej kultury materialnej i duchowej, co sugeruje, że nowy etnonim mógł być przedstawieniem pewnych zmian kulturowych i powstania nowych elit.

Najbardziej uderzającym przejawem tej transformacji było gwałtowne porzucenie tradycyjnych cmentarzysk, dotąd zlokalizowanych zazwyczaj w pobliżu jezior oraz rzek. W ciągu zaledwie jednego lub dwóch pokoleń miejsca te pełne urn, jam grobowych i spopielonych szczątków przestały być wykorzystywane. Co zaskakujące, nie pojawiły się w ich miejsce nowe nekropolie. Archeolodzy podejrzewają więc, że sposób postępowania ze zmarłymi uległ radykalnej zmianie - być może prochy rozsypywano na ziemi lub wodzie, a może przechowywano urny na drewnianych konstrukcjach, podobnie jak u sąsiadujących z Prusami Słowian. Tradycje pogrzebowe należą do najbardziej trwałych elementów kultury, dlatego ich nagłe zniknięcie może wskazywać na głęboki kryzys kulturowy lub religijny.

Równocześnie z zanikiem cmentarzysk rozpoczęła się intensywna budowa grodów. Ten proces, który odmienił krajobraz Prus, nie był jedynie odpowiedzią na zagrożenie zewnętrzne. Być może kontakty oraz konflikty ze Słowianami z Mazowsza i Pomorza mogły odegrać pewną rolę. Grody wznoszono bowiem także w głębi ziem pruskich, z dala od granic, co sugeruje, że ich budowa wiązała się raczej z potrzebą wewnętrznej organizacji i manifestacji władzy. Nowe osady lokowano na wzniesieniach, półwyspach i w pobliżu mokradeł, wykorzystując naturalne walory obronne terenu. Dawne, otwarte osady w pobliżu jezior i rzek porzucano, a w ich miejsce powstawały ufortyfikowane kompleksy - często całe systemy współdziałających grodzisk. Wały wznoszono z drewna, kamienia i gliny. Przedsięwzięcia tego typu wymagały koordynacji, pracy zespołowej oraz silnej władzy.

Zmiany dotknęły również gospodarkę. Zanikły dawne szlaki handlowe prowadzące w stronę Morza Czarnego i Bałkanów. Na przełomie VIII i IX w. pojawiły się osady o zupełnie nowym charakterze - mniejsze, lepiej chronione, często w pobliżu grodów.

Ich mieszkańcy zajmowali się rzemiosłem na coraz wyższym poziomie. Garncarze wytwarzali naczynia toczone na kole, a rzemieślnicy tworzyli narzędzia, ozdoby i broń wysokiej jakości. Znaleziska ze stanowisk archeologicznych z Szurpił czy Szestna wskazują na lokalną produkcję metali, a nawet rozwinięte warsztaty kowalskie działające na większą skalę. Rolnictwo i hodowla wciąż stanowiły podstawę gospodarki, ale nie zrezygnowano z myślistwa, rybołówstwa i bartnictwa. Wulfstan (anglosaski kronikarz i podróżnik), który odwiedził Prusów w IX w., wspominał, że pszczoły i miód stanowiły ich ważne źródło dochodu.

Wraz z przemianami gospodarczymi i społecznymi zmieniło się także życie duchowe. Zanik dawnego obrządku pogrzebowego sugeruje, że dawny system wierzeń uległ dużym zmianom. Pojawiły się nowe rytuały - bardziej elitarne i zindywidualizowane. W niektórych grodach, jak w Szestnie, odkryto szczątki ludzkie umieszczone pod brukiem domów - prawdopodobnie szczątki przodków, które miały chronić domostwo. Na Jaćwieży i w Pomezanii spotyka się podobne praktyki. W Sambii natomiast popularne były tzw. Aschenplätze, specjalnie wyodrębnione miejsca na cmentarzach gdzie w tym samym miejscu palono zmarłych. Również bardzo często na cmentarzyskach pruskich archeolodzy znajdują bogato wyposażone pochówki końskie. Kult konia zajmował szczególne miejsce w wierzeniach Prusów. Koń był nie tylko środkiem transportu i symbolem statusu, ale również zwierzęciem ofiarnym.

Zachowały się też kamienne posągi (tzw. pruskie baby) - przedstawiające wojowników z mieczem i rogiem do picia. Ustawiane na granicach terytoriów i w miejscach kultowych, pełniły funkcję strażników między światem ludzi a sferą sacrum. Istniały również „święte kamienie” (głazy o niezwykłych formach, czasem z miskowatymi wgłębieniami), które mogły służyć jako miejsca składania ofiar. Te miejsca, podobnie jak „święte gaje” (jak ten, którego naruszenie doprowadziło do śmierci św. Wojciecha), znajdowały się na pograniczach, co sugeruje, że sacrum wyznaczało granice i chroniło jednocześnie dane terytorium. Źródła wspominają także o istnieniu grupy kapłanów (tulissones, ligossones), którzy składali coroczne ofiary z plonów bóstwu płodności i obfitości – Kurche (Kurko). Piotr z Dusburga wspominał również o głównym Kriwe z Romowe (Nadrowia), który był czczony i utrzymywał wieczny ogień. Atrybutem pruskich kapłanów była drewniana laska (specyficznie powyginana gałąź) – kriwula.

Relacje Wulfstana potwierdzają, że już w IX w. pruskie społeczeństwo miało wyraźnie hierarchiczny charakter. Istnieli bogaci przywódcy (nazywani przez kronikarzy „królami”), biedniejsi wolni ludzie oraz niewolnicy. Liczne grody stanowiły centra lokalnej władzy, a częste konflikty między nimi świadczą o dynamicznym, ale niestabilnym układzie sił. Potęga militarna Prusów rosła przez całe XI i XII stulecie. Elitę stanowili jeźdźcy, doskonale wyszkoleni i wyposażeni. Używali oni importowanych mieczy, ozdobnych ostróg i strzemion, a także hełmów i pancerzy podobnych do tych znanych z ziem ruskich i skandynawskich.

Wczesnośredniowieczni Prusowie i Jaćwingowie nie byli społeczeństwami „barbarzyńskimi” w potocznym rozumieniu tego słowa. Były to wspólnoty, które potrafiły adaptować obce wpływy, tworząc z nich własny, oryginalny system kulturowy. Ich świat łączył elementy słowiańskie, skandynawskie i bałtyjskie, tworząc mozaikę tradycji, symboli i wierzeń. To właśnie w tym okresie (między VIII a XIII w.) ukształtował się charakter kulturowy ziem pruskich, który przetrwał aż do podboju przez Zakon Krzyżacki. Był to czas ogromnych zmian, gdzie dawne tradycje ustępowały miejsca nowym ideom, a świat Prusów stawał się coraz bardziej złożony i wyjątkowy.

opracowanie tekstu: Zorjana Polenik

redakcja: Marta Oświecińska

Ilustracje:

Grodzisko pruskie w Bogdanach (gm. Frombork), widok na układ przestrzenny i wały, LIDAR, oprac. Eryk Skolarski

Podział plemion pruskich w XIII w., wg. M. Toeppena, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, Olsztyn 1995, Encyklopedia Warmii i Mazur

Rekonstrukcja pruskiego Grodziska w Bogdanach (gm. Frombork) z końca XIX w. autorstwa Adolfa Boettichera

Święty Kamień nad Zalewem Wiślanym (gm. Tolkmicko)

Zachowane wały ziemne na pruskim Grodzisku w Bogdanach (gm. Frombork)

Rycina: Na górze bogowie pruscy – Patrimpsos, Perkun i Patollis, poniżej herb pruskiego władcy Widowuto według Simona Grunaua
rys. Kriwe trzymający krywulę, wg. Matthäus Prätorius (c. 1635 – c. 1704)