Aktualności

Korzeni dzisiejszej Warmii należy szukać głęboko w przeszłości, a szczególnie wśród dawnych Prusów - ludu bałtyckiego, który od ponad tysiąca lat zamieszkiwał ziemie położone między dolną Wisłą a Niemnem. Sama nazwa Warmia wywodzi się od pruskiego plemienia Warmów, którego terytorium rozciągało się wzdłuż rzek, jezior, wzgórz morenowych i Zalewu Wiślanego.

To właśnie z wczesnośredniowiecznych grodów i osad wyrósł historyczny region, którego dziedzictwo do dziś silnie zakorzenione jest w warmińskiej ziemi.

Najstarsze ślady obecności człowieka na Warmii datowane są na około 13–14 tysięcy lat p.n.e. i wiążą się z okresem ustępowania lodowca. W tym właśnie czasie pojawiły się pierwsze niewielkie grupy łowców reniferów. Stałe osadnictwo rozwija się już w okresie neolitu (ok. 4000-1800 p.n.e.), kiedy nastąpiła zasadnicza zmiana w sposobie życia ludności - z koczowniczego na osiadły. Osady zakładano przede wszystkim w pobliżu jezior i rzek. Na podstawie znalezisk archeologicznym, takich jak narzędzia krzemienne, fragmenty ceramiki czy pochówki, badacze łączą te społeczności z kulturą amfor kulistych oraz z kontaktami z osadnictwem neolitycznym z terenu Kujaw. W tym samym okresie na obszarze dzisiejszego Zalewu Wiślanego odnotowuje się obecność grup ludności związane z kulturą ceramiki sznurowej, które zakładały osady na tym terenie.

W epoce brązu (ok. 1800–700 p.n.e.) obszary późniejszej Warmii znalazły się w zasięgu tzw. kultury łużyckiej. Jej przedstawiciele wznosili domy o konstrukcji słupowej oraz zakładali cmentarzyska kurhanowe, odkrywane m.in. w rejonie dzisiejszego Lidzbarka Warmińskiego. Około VII–V w. p.n.e. na tym obszarze rozwinęła się kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, obejmująca rozległe tereny pomiędzy dolną Wisłą a Niemnem. W tym właśnie czasie zaczęła się kształtować grupa ludów bałtyjskich, bezpośrednio związanych z późniejszymi Prusami. Kurhany, osady i cmentarzyska z tego okresu, odnaleziono m.in. w okolicach Dobrego Miasta i Lidzbarka Warmińskiego.

W okresie wczesnego średniowiecza (ok. VIII-XIII w.) powoli kształtują się terytoria plemienne Prusów. Warmia stanowiła jedno z nich - ziemię zamieszkaną przez plemię Warmów, które według tradycji i źródeł historycznych graniczyło z Natangią na północnym-wschodzie i Pogezanią na południu. Warmowie utrzymywali sieć osad i grodów obronnych, zlokalizowanych głównie w rejonie doliny Łyny i Pasłęki oraz nad Zalewem Wiślanym. Grody te pełniły funkcje obronne i administracyjne, a także stanowiły ośrodki lokalnej władzy rodowej.

W pierwszej połowie XIII wieku rozpoczęły się wyprawy krzyżowe przeciwko Prusom, prowadzone z inicjatywy książąt polskich i papiestwa. W 1226 roku książę Konrad Mazowiecki sprowadził na te ziemie Zakon Krzyżacki, powierzając mu zadanie chrystianizacji Prusów. Brutalny podbój ziem pruskich trwał kilkadziesiąt lat. W jego wyniku częściowo dawne ziemie plemienne zostały podporządkowane państwu zakonnemu. Warmia została włączona do organizacji kościelnej – utworzono tu biskupstwo warmińskie (1243 r.), które stało się jedną z czterech diecezji pruskich.

Na czele diecezji stanął biskup warmiński, który jako władca świecki i duchowny otrzymał jedną trzecią terytorium biskupstwa w bezpośrednie posiadanie. W ten sposób powstało dominium warmińskie – ziemia o podwójnym charakterze: kościelnym i politycznym, zarządzana niezależnie.

Chrystianizacja Warmii była procesem długotrwałym i złożonym. Choć oficjalnie zakończyła się w połowie XIII w., wiele dawnych wierzeń i zwyczajów przetrwało jeszcze przez stulecia. Archeologiczne ślady świadczą o współistnieniu elementów pogańskich i chrześcijańskich - przykładem mogą być miejsca dawnych kultów, na których stawiano kaplice lub krzyże.

Krzyż jako symbol nowej wiary, stał się zarazem znakiem ogromnej zmiany cywilizacyjnej. Początkowo oznaczał podbój i dominację Zakonu, z czasem jednak - zwłaszcza po utworzeniu dominium biskupiego przekształcił się w symbol jedności i trwałości wspólnoty warmińskiej.

Po zakończeniu procesu chrystianizacji Warmia zaczęła rozwijać się jako jeden z lepiej zorganizowanych regionów w Europie Wschodniej. Powstały liczne miasta lokacyjne: Braniewo (1254 r.), Lidzbark Warmiński (1308 r.), Frombork (1310 r.) i Olsztyn (1353 r.). Budowano zamki kapituły i biskupów, które pełniły funkcje administracyjne i obronne. Stały się miejscem, gdzie osiedlali się nie tylko osadnicy z terenu dzisiejszych Niemiec, ale i Mazowsza.

Warmia szybko stała się centrum życia religijnego i intelektualnego regionu. W 1466 r., po II pokoju toruńskim, przeszła pod zwierzchność Królestwa Polskiego, zachowując przy tym autonomię kościelną. Właśnie w tym okresie ukształtowała się jej odrębna tożsamość, krainy biskupów, duchowieństwa i spokojnego, rolniczego krajobrazu, w którym przeszłość pruska stopniowo wtopiła się w strukturę chrześcijańskiej kultury. Warmia po I rozbiorze Polski (1772 r.) stała się częścią Królestwa Prus i została włączona do nowo powstałej prowincji Prusy Wschodnie.

Choć dawne plemię Warmów zniknęło z kart historii, ich ślady pozostały w nazwach rzek, jezior i miejscowości – takich jak Łyna, Pasłęka, czy nawet sama Warmia. Zachowane stanowiska archeologiczne, grodziska, święte gaje, kamienie i baby pruskie dla badaczy wciąż dostarczają informacji o codziennym życiu, strukturze społecznej i osadnictwie tego plemiona.

Dzisiejsza Warmia stanowi żywą mozaikę historii: od pradziejowych łowców czy pierwszych rolników, przez plemienne grody i osady, aż po gotyckie miasta, kościoły, barokowe pałace oraz dziewiętnastowieczne kapliczki. To właśnie w tej ciągłości - od ziem pruskich do biskupiego dominium kryje się istota jej wyjątkowego dziedzictwa.

opracowanie tekstu: Zorjana Polenik
redakcja: Marta Oświecińska

Ilustracje:

Kapliczka warmińska w Bzowcu (gm. Dobre Miasto), fot. Muzeum Mikołaja Kopernika

Mapa Warmii, Jan Fryderyk Endersch, ryt. Fr. Hamp, 1755, zbiory Muzeum Mikołaja Kopernika

Neolityczny topór w formie półwytworu, kultura ceramiki sznurowej, depozyt z Muzeum Mikołaja Kopernika